ZANAT E GORES
Nuk e di per vende te tjera ,po ne ne Gore,zanat tona i dime me emra..Kane qene tre te tilla: Ilina ne Shishtavec,Jelica ne Brod dhe Borjana ne Borje..Ishin me te bukura se te gjitha vashat e krahines se Gores dhe nami i tyre kish kapercyer 9 bjeshke.Tregohet se kur vallezoni ato,toka dridhej nen kembet e tyre;aty ku shkelnin ato ,lulet e livadheve mbinin ,rriteshin e lulezonin;tregohet se burimet e bjeshkeve peshperinin fjale te embla barishteve rreth e qark kurse yjet ndalnin e veshtronin,gjarperinjte dilnin nga strofkat e tyre te gurta per te degjuar kenget e tyre..
Ende vazhdon te tregohet ,nje nate,zanat kur po vallezonin ne lëmën e Vejselit,Hena u foli dhe ata e ftuan te vallezonte me to.Ajo u kerkoi ti benin nje pale rroba gorane qe te stolisej. Dhe i la te vallezonin gjithe naten.
Jelica e Brodit,Ilina e Shishtavecit dhe Borjana e Borjes u takuan ne vendin Igraleshnik,poshte nje bliri te madh.Nuk kaloi shume kohe dhe lendinat e larta mbi Gjallice moren nje ngjyre te arte kurse rete mbi Kallabak ngjanin me floke te argjendte.
” Dil!” , briti Jelica dhe si drenushe kaperceu nga bjeshka e saj persiper fshatit.
“Mireseerdhe!”,foli Ilina ,duke peshperitur si lumi qe gjarperon ne fushen e Shishtavecit.
Borjana piu uje ne burimin e Topillos,me i miri burim ne gjithe Goren.Dhe qe te tria ishin ne merak te madh,nuk kishin mundur ti benin Henes nje pale rroba gorane.Ca thoshin se nuk dinin si ti merrnin masen Henes,te tjere thoshnin se beqaret nuk donin te shkonin ne Prizren e tu blini n bojera per penjte e te tretët tregonin se kur Borjana kish vene tezgjahun per ti endur e kane pyetur: -Ç’po ben? dhe ajo eshte pergjigjur:-Po gatis rroba per Henen!Atehere ka bubulluar,ka rene rrufeja ,ka thyer dhe i ka vene flaken tezgjahut.
“Ku i kam rrobat?-kish pyetur Hena.
-Nuk i kemi bere gati ende!-u pergjigjen te tria me nje ze.
-Epo mire,-u foli Hena,une zhveshur dhe ju zhveshur!
U ngrine nga e bardha e Henes. Kishin patur ftohte dhe jashte dhe brenda,ne shpirt e ne zemer,dhe qe te ngroheshin pak,nisen te vallezonin pa e pritur Henen qe tu bente shoqeri.Hena u ndal ne maje te blirit dhe drita e saj binte mbi to si sterkala te argjendta .Jelica ,e para nisinte zhvishej,pastaj Borjana e ne fund Ilina.Kur ju zbuluan gjokset e bardha ,Hena u gjend ngushte ,u trand, dhe nisi te leshohej perposhte ,dhe me poshte, permbi floket e tyre qe kishin marre ngjyre trendafili.Borjana shtriu krahet dhe e kapi dhe keshtu u bene kater hena qe shndrisnin si diell.Ishte e shndritshme dhe e ngrohte ,e embel,e mire dhe u binte vashave neper trup qe nga balli deri ne qafe,nga syte deri ne kerthize,nga buzet deri ne gjoks,ne meskembeve,kurse ato vallezonin valle qe nuk ishte pare e degjuar as ne kete bote e as ne ate bote.
Nuk dinin si kaloi koha ate nate ,deri sa nuk u degjuan gjelat e pare te Borjes ,e pastaj nga ana tjeter dhe qente e Oreshkes te cilet me te lehurat e tyre percillnin naten!
Hena,sikur nuk kish qene mes tyre,u kthye ne qiell dhe veshtronte nga siper.
Kur u kthyen ne shtepite e tyre,gjithe vajzat i kishin pyetur njelloj:”Ku ishe gjithe naten?”
-Kemi kapur Henen dhe kemi luajtur me të!- ,ka qene pergjigjja e njejte ne te tre fshatrat e Gores
Te gjithe qe e degjuan kete ,rane ne hall te madh:”Vajzat na kane luajtur mendsh!”
Jelicen e perzune nga shtepia dhe derisa vdiq fshihej neper shkembinjte e Brodit bashke me dhite e egra.Askush nuk di ç’hante po nje çoban e kish paresi i milte dhite e egra.Per Ilinen nuk dihet si e ç’kish ndodhur,po nje dite çobanet e kishin gjetur te vdekur pergjate lumit pas lugimes se Shishtavecit dhe qe edhe sot quhet Lumi i Ilines!
Po Borjanen,kur i kishin bertitur ne shtepi,kishte merak te hante nja 2-3 qershi e meqe keto ishin pjekur vetem tek Perroi i Xhaferit,ne maje shkembi,shkoi atje.Deri ne ate dite askush nuk kish guxuar te shkonte deri atjee te ngjitej ne ate qershi qe rritej ne maje shkembi,frikeshin dhe djemte me guximtare te fshatit.Ca muaj me pare ,ajo u kishte thene se do martohej me njeriun qe do i sillte ca dege qershije nga ajo qershi,po askush nuk kish pas zemer !Njerezit tregojne se Borjana u ngjit ne ate qershi ,theu ca dege ,hengri ca kokrra e pastaj ra si thelleze e vrare me duart e shtrira.Dikush tregon se i jane marr mendte,te tjere mendojne se eshte hedhur vete ne humnere,po te gjithe flasin se e kane pare Henen duke e mbajtur per dore dhe e ka leshuar te binte ne humnere aty ku u fik shua si yll!

(Nga romani i z.Namik Dokle”Ditet e lakuriqeve te nates)

GORSKE PERIJE (VILE)
Ne zn’m ka bilo vo druge mesta, ama mije vo Gora svuje Perije (vile) ge zn’jeme po imena. Bilje trinice: Ilina vo Šištejec, Jelica vo Brod i Borjana vo Borje. Bilje najpristalje od sve dejke vo Gora, a glas za ni otišof preko devet planine. Se kažuje, oni ka igralje, zemna se digala pod noge; tamo ke gazilje, ljivadske svećinja raslje i se razvivalje; se zbori, planinske izvori šepkalje blage lafoji travi, a zvezde zastanualje da ge gljedaje, zmije iljzalje ot karpe da im čujet pesne.

Još se kažuje, jen noć, perije dur igralje na Vejseljovo gumno, Mesec im zbornaf a oni go viknalje da zaigra so ni. Mesec im zatražif da mu naprajet goranske haljišta i on da se napromeni. I ge ostajf da igraje noća.

Jelica ot Brod, Ilina ot Šištejec i Borjana se s’stajlje ke Igralešnik, pod Goljema ljipa. Ne prošlo mlogo vreme, visoke ljivade na Galaič dobilje zlatna boja, a oblaci nad Kalabak ljičilje na srebrne kosme.

„Iljezi”, vikna Jelica i rpna ka košuta ot planina nad selo nejzino.

“Dobre dojde”, reče Ilina , šepkajeći ka reka šo teče kroz Šišteječko polje.

Borjana popila malo voda ot Topilo, najhubava češma vo cela Gora. Ama sve trinice bilje na gajlje, ne moglje da naprajet haljišta za Mesec. Nekuje reklje da ne zn’jet kako da zemet mera, druge reklje bećari nejćalje da idet vo Prizren da kupet boje za konci, a treće kažualje, ka stajla razboj Borjana da tkaje, ga prašalje šo rabota, odgovorila da sprema haljišta za Mesec; toga zagrmilo, udrila veđa, iskršila i zapaljila razboj.

“Kede mi se haljišta?”, prašaf Mesec.

“Nesme ge ugotvilje”, odgovorilje sve trinice so jen glas.

“E pa, hubavo“, reče Mesec, „ja gof, ama i vije golje.”

Izmrznalje na belojna Mesecova. Im bilo studeno i odnadvor i vo n’tra, vo duša i vo srce, i da se zagrijet, počnalje da igraje, ne čekajeći Mesec da im se pridruži. Mesec zastanaf na vrh od ljipa, a negove zdraci panualje po ni ka srebrna voda. Jelica prva počnala da se sobljiča, po na Borjana i na kraj Ilina. Ka im se otvorilje belje grđi, Mesec se našof na tesno, se zatresof, pa zef da se spušta nisko…, još ponisko, preko dejkine svile šo dobilje boja trndafiljova. Borjana ispružila ruka i go fatila, take se naprajlje četiri Meseca i svitkalje ka s’nce. Bilo svetlo i vrućo, blago, hubavo, i panualo dejkem po mrše, od čelo du šija, od oči du popuci, od rila preko grđi du međunoge, oni igralje, du toga oro nevideno ni na ovaja niti na taja dunja.

Ne zn’jet kako prošlo vreme taja noć, sve dur ne se čulje prve borske petloji, a poslje nih, ot druga strana, i orešečke kučića, kuje so lajene ispraćalje noć. Mesec, ka da nikoga ne bif među njih, se vratif na nebo i ge gljedaf ozgora.

Ka se vratilje vo kuće svuje, sve dejke isto ge prašalje:

“Ke si bila cef noć?”

“Sme faćalje Mesec i sme igralje so nego, bif isti odgovor vo tri sela vo Gora. Svi šo čulje ovja, bilje na gajle goljemo: “Dejke ni mrdnalje ot um!”

Jelica ga isteralje ot kuća i sve dur umrela, se krila niz brodske karpe i pešoji, zajeno so divje koze. Nikoj ne zn’f šo jala, ama nekoj ofčar ga videf kako m’vze divje koze. Za Ilina ne se zn’lo šo i kako, ama jen den popladno ofčari ga našlje mrtva pokraj reka zat Polje šišteječko, šo i deneska se vika „Ilina reka”.
A Borjana, ka ga iskaralje doma, imala merak da izede dve-tri crešnje, ama pošto bilje uzdrene samo na Džaferova karpa, otišla tamo. Du toja den nikoj ne se usudif da se skači du crešna šo rasla na tija kamene, se plašilje i najhrabre deca vo selo. Nekoljko meseci porano Borjana im rekla da će se omuži za togua šo će i donese granka crešne, ama nikoj nemaf tija srce. Ljuđi zboret Borjana se skačila i skršila grančica, izela nekoljko zrna, a poslje panala ka utepana jerebica, so ruke raširene. Nekuje kažujet da i se zavrtelo vo glava, druge reklje da se frljila sama, ama svi zborilje da videlje Mesec kako ga drži za ruke, i ka ga puštif da pane vo hendek, ke ugasnala ka zvezda ralica.
(Od nof roman Namika Dokle “Denoji ot ćorpiljina” – “Dani slijepih miševa”)
Nga Nevruz Mehmeti